Stygmatyzacja wynika z niewiedzy, lęku, negatywnego podejścia. Opiera się na krzywdzących stereotypach. Sprawia, że na człowieka patrzymy przez pryzmat choroby i nadanej etykietki. Stygmatyzacja dehumanizuje. Niesie za sobą poważne koszty społeczne: dla naznaczonych i dla ich bliskich. Co warto o niej wiedzieć? Przedstawiamy 10 najważniejszych faktów na temat stygmatyzacji.
Stygmatyzacja opiera się na tym, że osoby z doświadczeniem kryzysu psychicznego oceniane są negatywnie.
Postawy społeczne mogą wiązać się z przekonaniami na temat pewnych grup społecznych, emocjami, jakie wobec nich żywimy lub zachowaniami, które są naszym udziałem w relacjach z tymi osobami. Ten pierwszy komponent – poznawczy – oznacza, że danym osobom przypisuje się określone cechy, które mogą mieć zabarwienie pozytywne, neutralne lub negatywne. Czasem cechy te są pomieszane i wtedy mamy do czynienia z pewnego rodzaju ambiwalencją. Jak pokazują badania Bąk, ankietowani przez nią studenci psychologii przypisali osobom chorującym na schizofrenię większe niż przeciętne nasilenie takich cech jak: „gwałtowność, pobudliwość, zamknięcie się w sobie, agresywność, nieopanowanie, nieprzewidywalność, zagubienie, nieświadomość, trudność ze zrozumieniem, zagrażanie innym oraz – wrażliwość”. Spośród tych cech dziesięć ocenionych zostało jako negatywne, a jedna (wrażliwość) – jako pozytywna. Trudno sobie wyobrazić grupę osób, na przykład z wrodzoną wadą serca, którym przypisywano by tyle negatywnych cech naraz. Od studentów psychologii moglibyśmy się spodziewać większej świadomości na temat kryzysów zdrowia psychicznego i mniej ocen negatywnych. Jeżeli nawet studenci, którym bliska jest tematyka zdrowia psychicznego, nie mają bardziej realnego wyobrażenia o wizerunku osób chorujących na schizofrenię, to czego możemy się spodziewać po osobach, które nie mają takiej specjalistycznej wiedzy?
Według Haywarda i Bright stereotyp osób z zaburzeniami psychicznymi zbudowany jest z czterech głównych stwierdzeń:
- chory psychicznie jest niebezpieczny,
- ponosi częściową odpowiedzialność za swój stan,
- cierpi na chorobę, która jest chroniczna i trudna do leczenia,
- jest nieprzewidywalny i niezdolny do należytego wypełniania ról społecznych.
Część cech przypisywana osobom z doświadczeniem kryzysu zdrowia psychicznego jest związana ze szkodliwym stereotypem, raz jeszcze podkreślmy, powielanym wielokrotnie w mediach i tworach kultury. Jako chwytliwe newsy „sprzedają się” tematy o niebezpiecznych, nieprzewidywalnych zbrodniarzach, którzy po popełnieniu przestępstwa zostali schwytani i odesłani na obserwację do szpitala psychiatrycznego. Jak podkreśla Elyn Saks, media mocno nagłaśniają rzadkie historie przemocy z udziałem chorych psychicznie. A rzadko opowiadają pozytywne historie o takich osobach. Zaproszono ją kiedyś do znanego programu informacyjnego na temat schizofrenii. W ostatniej chwili odwołano jej udział w programie, bo nie była – jak twierdzono – zbyt reprezentatywna. Jeśli osoby z doświadczeniem kryzysu zdrowia psychicznego radzą sobie i mają dobre życie, nie są dość interesujący i przykuwający uwagę, by wystąpić w telewizji.
Niemniej w ostatnich latach osoby cierpiące z powodu zaburzeń psychicznych przedstawiane są bardziej adekwatnie. W Polsce coraz większa jest świadomość dziennikarzy zajmujących się tematyką społeczną, dzięki czemu można zauważyć stopniowe zmiany w postrzeganiu osób z doświadczeniami różnych zaburzeń psychicznych. Rozpoczął się proces „odczarowywania” zaburzeń psychicznych w zbiorowej świadomości. W końcu, jeżeli jesteśmy w stanie godzić się, co do tego, że ludzie mogą mieć cechy i pozytywne, i negatywne, to powinniśmy przyznać, że taki zniuansowany obraz dotyczy nie tylko ludzi zdrowych.
Elżbieta Filipow – socjolożka i filozofka.
Opracowane na podstawie:
Bąk, O., „Propozycja modyfikacji metody badawczej typu dyferencjał semantyczny w badaniu chorego psychicznie”, Psychiatria Polska, 2000, 5: 795-809.
Bronson, E., Wilson, T. D., Akert, R. M., Psychologia społeczna. Serce i umysł, tłum. Anna Bezwińska-Walerjan, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997.
Filipow, E., „Uwolnieni z pasów bezpieczeństwa” – wywiad z prof. Elyn Saks, Charaktery, 2016, 9.
Hayward, P., Bright, J. A., ‘Stigma and mental illness: A review and critique’, Journal of Mental Health, 1997, 6: 345-354.
Jackowska, E., „Stygmatyzacja i wykluczenie społeczne osób chorujących na schizofrenię – przegląd badań i mechanizmy psychologiczne”, Psychiatria Polska, 2009, tom XLIII, nr 6, 655-670.
Saks, E., Schizofrenia. Moja droga przez szaleństwo, tłum. Barbara Grabska-Siwek, Burda Publishing Polska, Warszawa 2014.