Eksperci radzą

Nastolatek ze względu na okres dorastania i związane z nim zmiany w budowie mózgu oraz burzę hormonalną, przejawia wiele trudnych zachowań. Wśród nich można wymienić chociażby zmienność nastrojów, gwałtowność, impulsywność, drażliwość i wrażliwość na tle własnej osoby. Może się jednak zdarzyć, że trudne zachowania będą wynikały nie z buntu, a z depresji. Rodzicu, dowiedz się po czym rozpoznać depresję.

Bycie rodzicem nastolatka to nie lada wyzwanie.  Zwłaszcza w okresie dorastania możemy mieć do czynienia z wieloma trudnymi i stanowiącymi wyzwanie zachowaniami ze strony dziecka. Warto wiedzieć z czym mamy do czynienia. Czym więc tak właściwie jest nastoletni bunt?

Moment, w którym stajemy w obliczu kryzysu psychicznego lub otrzymujemy pierwszą diagnozę jest bardzo trudny i warto w tym czasie być dla siebie szczególnie wyrozumiałym. Poniżej publikujemy kilka komunikatów, które powinna usłyszeć osoba z takim doświadczeniem.

Jeśli jesteś rodzicem nastolatka, zapewne często masz do czynienia z zachowaniami, które można określić jako trudne lub buntownicze. W tym czasie granica między buntem a depresją jest bardzo cienka i warto zachować szczególną czujność, by nie zignorować symptomów świadczących, że ze zdrowiem psychicznym dziecka dzieje się coś złego. Poniżej przedstawiamy wskazówki, które mogą pomóc odróżnić bunt od depresji.

Autostygmatyzacja, wynikająca wtórnie z procesu stygmatyzacji, reprezentuje zjawisko, w którym osoba dotknięta zaburzeniami psychicznymi internalizuje i stosuje negatywne etykiety wobec samej siebie. Ten proces może być rezultatem obaw przed osądem ze strony otoczenia, np. „nie zdradzę nikomu, że borykam się z depresją, bo obawiam się, że ludzie uznają mnie za słabego/słabą” lub „jeśli powiem, że byłem/am w szpitalu, to ludzie przestaną mnie lubić, będą się ode mnie oddalać, uznając mnie za nienormalnego/nienormalną”.

Przyjaźnie dostarczają narzędzi i wyposażają w kompetencje, które ułatwiają radzenie sobie w trudnych sytuacjach. Bliskie relacje przyjacielskie i koleżeńskie młody człowiek bardzo często nawiązuje w szkole, dlatego tak ważne jest, by temat zdrowia psychicznego był otwarcie dyskutowany np. podczas godzin wychowawczych. Oprócz najbliższego otoczenia, wspierające są także świadectwa innych osób z podobnym doświadczeniem obecne w przestrzeni debaty publicznej. O elementach wsparcia, które mogą okazać się pomocne dla osoby w kryzysie psychicznym na podstawie własnych doświadczeń opowiada Elżbieta Filipow, filozofka i socjolożka.

Kryzys psychiczny u nastolatka przejawia się zaburzeniem zdrowia psychicznego i emocjonalnego, wpływając na różne aspekty życia. Trudności mogą dotyczyć codziennego funkcjonowania, relacji społecznych, wyników w nauce oraz nastroju. Wielu nastolatków może mieć trudności w rozpoznawaniu lub nazwaniu swojego stanu psychicznego. Rodzic, obserwując funkcjonowanie dziecka, ma możliwość zauważenia sygnałów budzących niepokój, nawet kiedy samo dziecko jeszcze o nich nie mówi.

Czasami otoczenie, w tym rodzice, dalsza rodzina, bliscy i przyjaciele mogą mieć trudności w przeprowadzeniu młodej osoby przez trudności natury psychicznej. Co robić, co mówić i czego unikać, gdy dziecko jest w kryzysie? Podpowiadamy!

Kryzysy rozwojowe są nieodłączną częścią kolejnych etapów życia, a jednym z najpoważniejszych jest ten związany z okresem dojrzewania. W tym czasie osoby młode doświadczają dynamicznych zmian na poziomie fizycznym, psychicznym i społecznym, obejmujących transformacje związane z płciowością, występowanie zachowań buntowniczych, a także wzrost znaczenia grupy rówieśniczej. Kryzys rozwojowy nie oznacza od razu kryzysu psychicznego, lecz zwiększa ryzyko jego wystąpienia. Wśród najczęstszych zaburzeń w tym okresie można wymienić: zaburzenia lękowe, zaburzenia odżywiania, zaburzenia nastroju, takie jak depresja, a także zachowania autoagresywne i problemy z uzależnieniem.

Każda osoba, która w jakimś stopniu odbiega od norm przyjętych w danym środowisku, może doświadczyć izolacji, nieufności, odrzucenia, a nawet agresji. Negatywna etykietanadana przez otoczenie może mieć druzgocące skutki w życiu jednostki dotkniętej stygmatyzacją. Grupą społeczną, która najczęściej doświadcza stygmatyzacji, są osoby borykające się z zaburzeniami psychicznymi, co może skutkować dramatycznymi konsekwencjami.

Mogłoby się wydawać, że stygmatyzacja z powodu chorób psychicznych jest obecnie rzadka i występuje jedynie w skrajnych przypadkach. Niestety, rzeczywistość jest całkiem inna. Zjawisko to spotyka nas na co dzień, zarówno w miejscach publicznych, jak i w instytucjach medycznych czy edukacyjnych. Badania wykazują, że problemy zdrowia psychicznego prowadzą do bardziej intensywnego wykluczenia społecznego niż inne schorzenia, a sama stygmatyzacja z tego powodu dotyka także dzieci i młodzieży.

Choć większość osób jest zgodna co do tego, że choroby o podłożu psychicznym mogą być równie niebezpieczne, co te fizyczne, już sama warstwa słowna pokazuje nam zasadniczą różnicę między tymi obszarami. Nikomu nie przyszłoby do głowy, że określenia „astmatyk” czy „cukrzyk” są obraźliwe. Całkiem inaczej ma się sprawa określeń takich jak „wariat”, „schizofrenik”, „psychol”, które często wypowiadane są z intencją zranienia drugiej strony.  

Przez wiele lat głos najmłodszych był bagatelizowany – dorośli żartobliwie powtarzali sobie powiedzenie, że dzieci i ryby głosu nie mają. Na szczęście z czasem ta postawa zaczęła się zmieniać, a zdanie najmłodszych zaczęło się liczyć. W naszym poradnikupodpowiadamy, jak kontynuować to znacznie lepsze dla zdrowia psychicznego dzieci i pozwalające zapobiegać kryzysom podejście.

Dlaczego nie wstydzimy się pokazać ze złamaną nogą, powiedzieć, że leczymy się na tarczycę lub choroby układu krążenia, ale ujawnienie informacji, że mierzymy się z kryzysem jest dla nas tak trudne i staje się tematem tabu? Diagnoza psychiatryczna to nie wyrok. Wręcz przeciwnie – to moment, w którym rozpoczynamy leczenie. Aby przebiegało ono efektywnie, trzeba informację o chorobie zaakceptować.

W pewnych sytuacjach ani specjalista, ani przyjaciel czy przyjaciółka nie będą wystarczający. Ludzie, którzy sami są rodzicami lub opiekunami dzieci z zaburzeniami psychicznymi, mogą potrzebować zarówno wsparcia specjalisty, jak i bliskich znajomych. Istnieje także trzecia instancja, która może okazać się kluczowa – osoby, z którymi dzieli nas podobne doświadczenie życiowe. To pozwala nam uzyskać informacje na temat praw, obowiązków i możliwości opiekunów, a także lepiej zrozumieć, jak funkcjonuje system pomocy.

O roli dialogu dotyczącego kryzysów psychicznych opowiada Elżbieta Filipow, socjolożka i filozofka, doktorantka na Wydziale Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego, od lat pasjonująca się tematyką psychologii, tłumacząca i recenzująca książki o tej tematyce. Na podstawie doświadczeń własnych w ciekawy sposób porównuje aktualną sytuację do tej sprzed dwudziestu lat, mówi o tym, jak przełamać związane z kryzysami tabu i jak wspierać doświadczających trudności młodych.

Okres dorastania to czas pełen wyzwań – zarówno dla nastolatka, jak i otaczających go dorosłych, w tym nauczycieli. Pogorszenie się w nauce, spóźnianie się na lekcje, nieobecności, brak motywacji do działania – to objawy, które mogą świadczyć o depresji, jednak bardzo łatwo zinterpretować je mylnie jako przejawy nastoletniego buntu. Szkoła to miejsce, w którym nastolatki spędzają znaczącą część swojego czasu, dlatego też tak ważne jest, by nauczyciele umieli w porę wychwycić alarmujące symptomy i zareagować.

Wiedza i umiejętności nabyte w okresie dzieciństwa i młodości, są z nami przez całe dorosłe życie. Niezmiernie istotne jest zatem, aby nie zaniedbywać nauki umiejętności w obszarze emocjonalnym, ponieważ braki w tej dziedzinie często manifestują się w dorosłym życiu pod postacią różnego rodzaju kryzysów.

Zły nastrój, apatia, gorsze samopoczucie – czy to jeszcze zwykły smutek, czy może już depresja? To pytanie często pojawia się w myślach wielu osób, gdy zastanawiają się nad źródłami swojego złego samopoczucia. Smutek jest jednym z rodzajów emocji, naturalną reakcją, która zawsze była, jest i będzie integralną częścią ludzkiego życia. Pełni istotną funkcję w sferze emocjonalnej, a każdy człowiek ma prawo czasami czuć się po prostu gorzej.

Centrum rozpoczęło swoją działalność w 2020 roku, po tym jak otrzymało dofinansowanie z funduszy Unii Europejskiej w ramach programu PO WER. Inicjatywa ta jest zgodna z praktyką kilkunastu innych centrów środowiskowych w Polsce. Głównym celem tworzenia tych ośrodków było przetestowanie modelu pracy z dziećmi i młodzieżą w ramach środowiska, który został opracowany w wyniku innowacyjnego projektu realizowanego na Bielanach w Warszawie. Powstanie centrów wpisuje się również w ogólnopolską reformę psychiatrii, której proces rozpoczął się w 2018 roku. Na czym polega działanie centrum i jakie są główne zadania stojące przed tą instytucją?

Autostygmatyzacja to nieodłączny element dyskusji o kryzysach psychicznych i tego, w jaki sposób osoby zmagające się z nimi są odbierane przez społeczeństwo. Co jednak ciekawe, samo pojęcie autostygmatyzacji nie jest powszechnie znane. Można się o tym przekonać chociażby poszukując definicji tego zjawiska w słownikach, co doprowadzi do odkrycia, że słownik języka polskiego nie zawiera takiej frazy.

Charakterystycznym objawem przechodzenia kryzysu psychicznego jest zawężone postrzeganie rzeczywistości. Nic więc dziwnego, że nawet mimo posiadania odpowiednich zasobów, dziecko znajdujące się w trudnej sytuacji będzie miało poczucie, że nie jest w stanie poradzić sobie z codziennym funkcjonowaniem. W takiej sytuacji kluczowe będzie wsparcie najbliższych – wówczas jest duża szansa, że w porę da się zapobiec pogłębieniu kryzysu. Poniżej przedstawiamy pięć kroków, które pomogą w porę dostrzec oznaki kryzysu i odpowiednio zareagować.

Jakie są przejawy autostygmatyzacji dotykającej osoby z doświadczeniem kryzysu psychicznego? To odczucia takie jak wstyd czy lęk. Osoba będzie wstydziła się powiedzieć głośno, że przechodzi kryzys psychiczny, była w szpitalu psychiatrycznym lub jest w trakcie leczenia i przyjmuje leki. Z tym zjawiskiem łączy się również przekonanie, że nie jest się wystarczająco dobrym i w jakiś sposób odstaje się na tle grupy rówieśniczej. Mogą pojawić się także odczucia bycia gorszym i innym – niepasującym. Niestety autostygmatyzacja może nieść za sobą bardzo poważne konsekwencje, w tym między innymi pogłębienie kryzysu i opóźnienie procesu zdrowienia.

Praca metodą dramy polega na prowadzeniu warsztatów grupowych, które wykorzystują techniki teatralne, szczególnie związane z wejściem w rolę. W szerszym kontekście oznacza to pracę z wyobraźnią oraz różnymi technikami umożliwiającymi wyobrażanie sobie sytuacji. Warsztaty mogą obejmować także działania, w trakcie których fizyczne wcielanie się w role nie jest konieczne. Metoda dramy angażuje uczestników w proces, wykorzystując mądrość grupową i dostosowując się do potrzeb konkretnej grupy.

Powszechnie uważa się, że relacje międzyludzkie są niezbędne do tego, by móc cieszyć się pełnią szczęścia. Równocześnie wiele kryzysów psychicznych charakteryzuje się poczuciem bycia niezrozumianym, potrzebą alienacji, odcięcia się od innych osób, znalezienia czasu w samotności i odizolowaniu. Jednym z czynników, które wywołują ten paradoks (z jednej strony relacje są nam potrzebne, z drugiej – w silnym kryzysie ich nie chcemy) jest najzwyczajniej w świecie wstyd. Nie chcemy, by ktoś widział nas w kiepskim stanie, w chwili słabości, przez co zapominamy, że bez wspierających relacji wyjście z kryzysu jest znacznie trudniejsze.

Zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży było w ostatnich latach wystawione na próbę. Jednym z głównych czynników, które wywoływały stres, była przede wszystkim pandemia COVID-19. To w jej wyniku najmłodsi przez całe miesiące odbywali edukację w warunkach domowych, co nie pozwalało na budowanie naturalnych relacji rówieśniczych. Zagrożenie zdrowia, izolacja i pogorszenie sytuacji ekonomicznej wielu rodzin, nie mogły pozostać bez wpływu na jej najmłodszych członków. To, w połączeniu z dotychczasową presją i rosnącymi wymaganiami, doprowadziło do wzrostu odczuwania lęku i trudności w życiu codziennym.

To, że człowiek jest istotą społeczną, nie ulega wątpliwości – koegzystowanie w grupie stanowi dla większości z nas naturalny układ i odpowiedź na wiele potrzeb. Jakich na przykład? Są to nie tylko elementarne potrzeby biologiczne, ale też sięgająca głębiej –samorealizacja (zarówno w zakresie psychologicznym, jak i duchowym). Przynależąc do grupy (to jest struktury składającej się z minimum trzech osób), ludzie odpowiadają na wiele uwarunkowań, wykonują szereg obowiązków i w pewnym stopniu muszą dostosowywać się do oczekiwań. To, ile zbudują relacji i jak bardzo jakościowych, wynika zarówno z wielkości grupy, do jakiej dołączają, jak i z cech jej członków

Poczucie odosobnienia, wykluczenia, lęk przed stygmatyzacją i odrzuceniem może powodować, że dziecko doświadczające kryzysu psychicznego będzie izolować się przed światem. Wynika to z obawy, że nikt nie zrozumie tego, co przeżywa albo, że doświadczy odrzucenia przez grupę rówieśniczą. Odpowiedzią na to jest socjalizacja, która odgrywa istotną rolę w wychodzeniu z kryzysu psychicznego.

Przekazy medialne, w tym filmy i seriale mogą mieć wpływ na kształtowanie przekonań społecznych. Prezentowanie w filmach osób chorujących psychicznie jako niebezpiecznych, niepoczytalnych, może utrwalać szkodliwe stereotypy i wzmacniać izolację społeczną osób doświadczających zaburzeń.

Agresja to nieodłączny element funkcjonowania w społeczeństwie. Może przejawiać się w słowach, przyjmując formę przemocy psychicznej lub w czynach, takich jak napaść czy uderzenie. Bez względu na to z jaką jej formą mamy do czynienia, jedno jest pewne – zachowania przemocowe godzą w godność człowieka, naruszają poczucie bezpieczeństwa i prowadzą do braku zaufania w relacjach międzyludzkich

Wywiad z Eweliną Sztreją, psycholożką, psychoterapeutką

Zakazy, nakazy i rozkazy nie są sposobami na wyciągnięcie dziecka z kryzysu psychicznego. Wręcz przeciwnie, mogą spowodować, że jego stan jeszcze bardziej się pogorszy. Ważne jest, by rodzice dziecka w kryzysie zaopiekowali się nim w taki sposób, jak sami chcieliby być traktowani. Z szacunkiem, zrozumieniem i akceptacją. 

Dojrzewanie to okres ogromnych zmian. Proces dorastania jest bardzo skomplikowany, ponieważ obejmuje zmiany nie tylko w sferze fizycznej, ale też psychicznej. Nastolatek skupia się na poszukiwaniu i odnalezieniu własnej tożsamości. W tym czasie może doświadczać niestabilności emocjonalnej dotyczącej własnych przeżyć. Ważnym i trudnym elementem tego procesu, zarówno dla dorastającego człowieka jak i otaczających go dorosłych, jest zjawisko krytykowania i odrzucania tego co mówią rodzice bądź nauczyciele.

Pierwszą i najważniejsza kwestią w omawianiu wsparcia rówieśniczego w kryzysach psychicznych jest zaznaczenie, iż wsparcie takie jest ważne dla procesu zdrowienia. Badacze podkreślają duże znaczenie rówieśników dla zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży, które rośnie wraz z wiekiem (Tabak, 2014). Badacze wskazują także, iż jednymi z najważniejszych czynników, które chronią przed rozwojem problemów w obszarze zdrowia psychicznego uważa się m.in. prospołecznie nastawioną grupę rówieśniczą, pozytywny klimat szkoły, wymaganie od uczniów udzielania sobie wzajemnie pomocy (WHO, 2003).

Ludzie stygmatyzują bo… sami czują się osobami wszystko wiedzącymi, uważają, że zawsze mają rację i kochają pouczać, w ten sposób kamuflują swoje kompleksy i niepewność siebie.

Stygmatyzacja według mnie to nadawanie łatki, negatywnych, stereotypowych cech ludziom lub grupom osób. Powoduje ona dużo stresu i cierpienia.

Kryzys może spotkać każdego, niezależnie od wieku, płci, wykształcenia, sytuacji rodzinnej czy materialnej. Jak sobie z nim poradzimy, zależy od naszych doświadczeń, osobowości, od sytuacji w jakiej się znajdujemy, od tego czy mamy dobre, wspierające relacje z rodziną i osobami bliskimi, czy raczej czujemy się osamotnieni.

„Najbardziej bolało mnie czytanie recenzji książki na temat borderline, w których osoby z tym zaburzeniem były określane jako rak, osoby zjadliwe, niszczycielki innych, jako osoby nie warte pokochania oraz – co było najgorsze – osoby, których należy pozbyć się ze swojego życia na zawsze.”

Kolejnym dużym problemem na wsiach jest alkohol, niekiedy jedyne remedium na choroby psychiczne. Pacjent zamiast leczyć się – pije. Przynosi mu to chwilową ulgę, czasami prowadzi do tragedii. Statystyki dotyczące choroby afektywnej dwubiegunowej wskazują, że niemal 30% pacjentów wybiera alkohol zamiast leczenia.

Historia psychiatrii to dziedzina, w której wstyd mieszał się z zachwytem. Sięga czasów starożytnych. Osoby chore były traktowane z jednej strony jako ludzie obdarzeni „nadprzyrodzonymi zdolnościami”, a z drugiej jako szaleńcy, których trzymano w lochach, przykuwając łańcuchami do ściany.

Chorzy z zaburzeniami psychicznymi sami tworzą sobie ograniczenia. Wynika to z tego, jak są traktowani przez otoczenie: najbliższych, znajomych, sąsiadów, osoby obce. Zwykle postrzegani są w sposób negatywny, jako nieprzewidywalni, dziwaczni, niebezpieczni.

Tak zaczęła swoje wystąpienie na konferencji TED Cecilia McGough, amerykańska aktywistka i rzeczniczka osób żyjących z doświadczeniem psychozy, chorująca na schizofrenię, która również jest w spektrum autyzmu.

Spora część pisarzy, która umiejscawiała akcję swoich powieści w szpitalach psychiatrycznych, sama leczyła się w różnych placówkach wsparcia psychicznego, by potem opisać w książce swoje doświadczenia. Stąd wiemy jak w przeszłości obchodzono się z pacjentami w szpitalach psychiatrycznych.

Bezrobocie pogłębia trudności w uzyskaniu samodzielności i niezależności, a wręcz grozi ubóstwem. Ubóstwem wynikłym z wykluczenia społecznego szczególnie zagrożone są osoby chorujące na schizofrenię. Statystyki pokazują, że zaledwie 2% ludzi chorujących na schizofrenię pracuje w pełnym wymiarze godzin, mimo, że praca zawodowa znacząco poprawia samopoczucie w chorobie.

Gdy bliska osoba doświadcza kryzysu, warto rozważyć i wręcz skorzystać z pomocy odpowiedniej organizacji. Mogą to być telefony zaufania, zespoły interwencji kryzysowej, zespoły leczenia środowiskowego, poradnie zdrowia psychicznego, punkty zgłoszeniowo-koordynacyjne w Środowiskowych centrach zdrowia psychicznego, izby przyjęć szpitali.

Od kilku lat osoby z doświadczeniem kryzysu psychicznego zapraszane są do zabrania głosu podczas publicznych debat, konferencji, czy forów związanych ze zdrowiem psychicznym. Osoby po kryzysie mają wiele do powiedzenia…

Brak wiedzy o danej chorobie, stereotypowe myślenie o niej, sprawia, że bezmyślnie używamy obraźliwego języka, nie zdając sobie sprawy, jak bardzo ranimy osoby, których to dotyczy. Ile razy bezmyślnie, pod wpływem emocji mówimy: Jesteś wariatką! Nie będę ciebie słuchać!

Statystyki pokazują, że co czwarty mieszkaniec naszego kraju doświadczy kryzysu psychicznego. Warto zadać sobie pytanie: a jeśli mnie dopadnie kryzys? Czy poradzę sobie bez wsparcia bliskich? Być może będzie to ktoś z naszego otoczenia, ktoś bliski. Czy będziemy umieli pomóc takiej osobie?

Jeśli damy przyzwolenie na stygmatyzację, a osoby chorujące będą tkwić w autostygmatyzacji, możemy stracić wielu wartościowych ludzi, którzy, mimo kryzysu psychicznego, wciąż mają wiele do zaoferowania.

Jak reagujemy na słowa: choroba psychiczna? Czy jest to wyłącznie współczucie? A może jest to obawa, niepokój? A może odraza? Większość tych emocji wynika z niewiedzy czym jest kryzys psychiczny.

Zdrowienie zdaje się mieć dla Schwartza wymiar egzystencjalny i społeczny: osoba musi nadać swojemu życiu własny, indywidualny sens oraz zostać uznana przez swoje otoczenie jako osoba, a niekoniecznie jako pacjent psychiatryczny czy neurologiczny.

Środowiskowe Domy Samopomocy oferują wsparcie psychologiczne – indywidualne i grupowe, terapie zajęciowe oraz liczne aktywności wzmacniające codzienne funkcjonowanie. Domy wspierają również rodziny osób chorujących.

Pomocą i wsparciem obejmowani są również najbliżsi osób doświadczających kryzysu psychicznego. Z myślą o nich powstały broszurki ze wskazówkami jak rozpoznać kryzys i jak postępować z osobą w kryzysie psychicznym, jak rozmawiać, jakich słów używać, a jakich nie, bo będą jedynie bolesnymi frazesami.