Eksperci radzą

Zespoły leczenia środowiskowego działające przy szpitalach lub oddziałach psychiatrycznych pomagają reintegrować społecznie osoby z chorobami i zaburzeniami psychicznymi, jednocześnie przeciwdziałają stygmatyzacji i dyskryminacji tych osób.

Zespół leczenia środowiskowego (ZLŚ) to specjalistyczny zespół, który tworzy terapeuta środowiskowy, psycholog, pielęgniarka, lekarz psychiatra oraz pracownik socjalny odpowiedzialny za ochronę zdrowia psychicznego społeczności z określonego regionu.

W centrum zdrowia psychicznego pracują asystenci zdrowienia. To wykwalifikowane osoby, które w swoim życiu doświadczyły zaburzeń psychicznych. Nierzadko bywały stygmatyzowane, wytykane palcami, wykluczane ze społeczeństwa.

Kryzys może spotkać każdego, niezależnie od wieku, płci, wykształcenia, sytuacji rodzinnej czy materialnej.

Elyn Saks, profesor prawa na Uniwersytecie Południowej Kalifornii, gdy w czasach swojej młodości usłyszała diagnozę „schizofrenii”, pomyślała, że to „wyrok śmierci”. Saks przez wiele lat ukrywała swój stan zdrowia w środowisku zawodowym.

Stygmatyzacja człowieka z zaburzeniami zdrowia psychicznego wyklucza społecznie, pozbawiając możliwości podejmowania ról społecznych w obrębie rodziny, pracy zawodowej i szerszego otoczenia społecznego.

Szczególnie wysokie koszty społeczne niesie za sobą ujawnienie diagnozy schizofrenii. Może to pozbawić wsparcia – bliscy i przyjaciele osoby w kryzysie w pewnym momencie mogą zaprzestać kontaktów daną osobą.

Wyuczona bezradność jest przykładem reakcji chorego i jego rodziny na nieprzyjazne, nieżyczliwe i niedające nadziei otoczenie.  Jest rodzajem pesymistycznego przekonania, że „nic już nie da się zrobić, by poprawić sytuację”.

Część cech przypisywana osobom z doświadczeniem kryzysu zdrowia psychicznego jest związana ze szkodliwym stereotypem, raz jeszcze podkreślmy, powielanym wielokrotnie w mediach i tworach kultury.

Gdy po utracie pracy chory, mimo usilnych prób, pozostaje dalej bezrobotny, jego pozycja społeczna jest zagrożona. Może się to skończyć kryzysem bezdomności.

Etykietki pełnią funkcję kontroli społecznej – osoby wychodzące poza przyjętą w grupie „normę” mogą być karane negatywnymi sankcjami ze strony otoczenia. Jest to zależne od społeczności – w pewnych grupach istnieją określone reguły zachowania lub wyglądu, które są przyjmowane na zasadzie ogólnego konsensusu.

Negatywne przekonania o osobach z doświadczeniem kryzysu psychicznego mogą mieć wpływ na formy interakcji między chorymi a otoczeniem społecznym. Jednym z najbardziej dotkliwych sposobów reagowania jest unikanie kontaktu z osobą z doświadczeniem kryzysu psychicznego.

Skoro etykietka osoby chorej psychicznie nacechowana jest tak negatywnym wyobrażeniem i przekonaniami, nietrudno się domyślić, jak bolesna jest świadomość jej posiadania.

Interakcje społeczne mają szczególne znaczenie dla kreowania struktury ja – obrazu samego siebie i samooceny. Postawa stygmatyzująca jest rodzajem negatywnej interakcji społecznej.

Historia Domów-Klubów zaczyna się Nowym Yorku w roku 1944, kiedy Michael Obolensky, były pacjent psychiatryczny, oraz Elizabeth Schermerhorn, była wolontariuszka, założyli grupę  „Nie jesteśmy sami”.  4 lata później John Beard, pracownik socjalny, wraz z grupą osób po kryzysie psychicznym  zorganizował tam miejsce rehabilitacji zawodowej

Jeśli szukamy sposobu, by dotrzeć do młodszych pokoleń, które dorastały przyzwyczajone do świecących niebieskim światłem ekranów i wirtualnych komunikatorów, to trzeba mówić tym samym językiem, z tych samych smartphonów, za pomocą tych samych środków przekazu, które naszemu odbiorcy wydają się naturalne.

Narodowy Sojusz Zdrowia Psychicznego to organizacja pozarządowa non-profit zarejestrowana w 1979 roku. Pomysłodawczyniami i założycielkami były Harriet Shetler oraz Beverly Young, matki synów chorujących na schizofrenię.

Żeby pozbyć się wstydu związanego z chorobą, trzeba zaakceptować diagnozę. Pogodzić się z tym, że choroba psychiczna jest po prostu chorobą, którą się leczy jak każdą inną.

Jednym z ważniejszych elementów w działalności pomocowej jest nawiązywanie relacji z osobą wymagająca wsparcia. Od jakości relacji między pomagającym, a wspomaganym, od zaangażowania obu stron w proces zdrowienia, od tego czy relacja jest dobra i oparta na zaufaniu oraz autentyczności zależy efekt końcowy oddziaływań terapeutycznych.

Stygmatyzacja według mnie to przyklejanie łatek komuś, ucieczka w coś łatwiejszego, coś znanego, w coś, co nie wymaga od nas przesadnego myślenia, nie wymaga od nas zaangażowania.

Ciało dawało mi sygnały, że dzieje się coś złego. Nie słuchałam własnego organizmu. Ściśnięty żołądek, problemy trawienne, bezsenność, uczucie ciągłego napięcia nie były czymś, co kazałoby mi się zatrzymać i zastanowić. Nie wiedziałem, że tak może objawiać się depresja.

Co zrobić, żeby przeciwdziałać stygmatyzacji? Żeby każdy zastanowił się dwa razy, zanim nazwie kogoś wariatem. Zanim wycofa się ze znajomości, gdy usłyszy, że ktoś żyje z chorobą psychiczną?

Co czwarty Polak doświadcza pogorszenie stanu psychicznego. Idąc naprzeciw potrzebom, na początku w formie pilotażowej, powołano do życia Centra Zdrowia Psychicznego. Ich idea jest skupiona wokół zagadnienia środowiskowej opieki psychiatrycznej jako tej, która oddziałuje nie tylko na pacjenta, ale też jego otoczenie.

Zespoły Leczenia Środowiskowego zachęcają do uczestnictwa w grupach wsparcia  asystentów zdrowienia w CZP lub oddziale dziennym. Dzięki temu, że asystenci mają do dyspozycji flotę pojazdów służbowych, mogą pomóc pacjentom dotrzeć na spotkanie terapeutyczne lub poradę lekarską w poradni zdrowia psychicznego, oddaloną od ich miejsca zamieszkania.

O zdrowiu psychicznym nie uczy się, odpowiednio szeroko, w polskich szkołach. Źródłem wiedzy są głównie media oraz własne doświadczenia. Media w bardzo różny sposób komunikują o osobach chorujących, niestety często w kategoriach sensacji.

Asystenci Zdrowienia to pracownicy Centrum Zdrowia Psychicznego, którzy sami w przeszłości doświadczyli kryzysu psychicznego i obecnie dzielą się swoim doświadczeniem w walce z nim. Temat stygmatyzacji jest im bardzo dobrze znany, dzięki czemu stanowią doskonałe wsparcie dla osób w kryzysie.

Działalność i sposób funkcjonowania pensjonatu  „U Pana Cogito” dowodzi nie tylko, że choroba psychiczna nie musi wykluczać z rynku pracy, ale też że aktywność zawodowa pomaga w procesie zdrowienia. Potwierdzają to badania naukowe. Osoby chorujące, ale posiadające pracę i strukturę dnia o wiele rzadziej mają nawroty choroby, mają lepszą samoocenę, są bardziej samodzielne i niezależne.

Katarzyna Parzuchowka – trener i specjalista ds. Komunikacji w Środowiskowym Centrum Zdrowia Psychicznego Warszawa-Wola. Edukatorka z doświadczeniem kryzysu psychicznego.

Katarzyna Chotkowska –  psycholog, psychoterapeuta, pracuje jako psycholog w mieszkaniu chronionym Szpitala Wolskiego dla osób chorujących psychicznie. Ma doświadczenie w pracy w środowiskowych systemach wsparcia osób chorujących psychicznie.

„Jestem Piotr. Teatr daje mi możliwość bycia z ciekawymi ludźmi, oderwania się od siebie, swojej choroby i swoich problemów (…) tworzenia swojej przestrzeni, w której mogę czuć się bezpiecznie”.

Schizofrenia jest chorobą, na którą, według badań, cierpi około 1% społeczeństwa. Badania pokazują, iż jest to także jedna z najbardziej stygmatyzujących diagnoz.

Schizofrenia prosta – w tej formie schizofrenii nie występują omamy i urojenia. Dominujące objawy to wycofanie i zobojętnienie.  Osoby chorujące cechuje niska chęć do podtrzymywania relacji społecznych oraz realizacji aktywności zawodowej lub hobby.

Jak pokazuje druga edycja badań stanu zdrowia psychicznego Polaków EZOP II  nadal większość mieszkańców Polski sprzeciwiłoby się pełnieniu ważnych ról społecznych przez osoby, które leczą się psychiatrycznie.

Mimo że świat powoli oswoił się już z tematem depresji, wciąż nie brakuje niesprawiedliwych opinii bagatelizujących problem. Dla osób, które zmagały się z depresją, które wiedzą z jakim to wiąże się cierpieniem, traktowanie tej choroby jak przejściowa fanaberia jest po prostu bolesne.

Najtrudniejsze było pokonanie przekonania, że jestem dla ludzi postrachem i jeżeli ktoś dowie się o mojej chorobie psychicznej, będzie mnie lekceważył, wyśmiewał, obgadywał i wytykał palcem na ulicy. Piętno choroby jest wciąż odczuwalne…

Mam 50 lat i od 16 lat zmagam się z zaburzeniami psychicznymi. Pierwsza diagnoza została postawiona w Klinice Psychiatrycznej w Poznaniu, gdzie po 4 miesiącach ciężkiej depresji, uznano, że jest to jednak cyklofrenia. W efekcie hospitalizacji straciłam pracę oraz rozpadł się mój związek partnerski.

Badania  postaw Polaków wobec osób z chorobami psychicznymi pokazują, że  70%  respondentów uważa, że osoby te są niebezpieczne, agresywne – 61%, nieprzewidywalne – 85%, powinny być izolowane od społeczeństwa – 31%. Odczucia, które najczęściej wywołują, to: strach, współczucie i bezradność.

Stygmatyzacja ma ogromne znaczenie dla kreowania własnej samooceny i obrazu samego siebie. Postawa stygmatyzująca jest rodzajem negatywnej interakcji społecznej.  Krytyczna samoocena, niskie poczucie własnej wartości zwiększa prawdopodobieństwo odrzucenia przez społeczeństwo.

Stygmatyzacja jako społeczna dezaprobata, negatywny odbiór innego człowieka szczególnie dotkliwa wydaje się być dla osób z niepełnosprawnościami i chorujących psychicznie, ze względu na charakteryzujące te grupy właściwości fizyczne i psychiczne, ich styl życia czy system wartości

Stygmatyzacja – jakże jasne i znane ogółowi dziś słowo, wyrażające podejście do osób, jak nam się zdaje, „innych” od nas. Bolesne i doskonale znane, funkcjonujące na co dzień w życiu wielu osób.

Kiedy doświadczamy kryzysu psychicznego nasza zdolność radzenia sobie z przeciwnościami i problemami, zdolność podejmowania życiowych decyzji są utrudnione a niekiedy czasowo niemożliwe. Mogą nam towarzyszyć rozmaite uczucia. Przygnębienie, lęk, smutek, bezradność, napięcie czy poczucie zagubienia. Możemy  potrzebować więcej czasu na wykonanie różnych zadań, mieć problemy ze skupieniem uwagi.

„Czas na zmianę” to trwająca czternaście lat kampania przeciwko dyskryminacji i stygmatyzacji w obszarze zdrowia psychicznego realizowana przez dwie organizacje pozarządowe  – Mind oraz Rethink Mentall Ill – finansowana przez brytyjskie Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej oraz Comic Relief i The National Lottery Community Fund.

Niektórzy, latami żyją w izolacji społecznej, bojąc się cokolwiek powiedzieć, by nie narazić się na ostracyzm społeczny. Często udając, że wszystko jest w porządku – zakładają „maski” mimo że w środku cierpią. Trudno tak żyć, nie narażając się na przykre konsekwencje.

Pierwotnie słowo parias oznaczało osobę pochodzącą z najniższej kasty społecznej    w Indiach lub w ogóle nie należącej do żadnej z kast. Pozbawioną praw, najczęściej prześladowaną. Współcześnie tego terminu używa się w odniesieniu do osób, które z jakiegoś powodu uważane są za gorsze w danej grupie społecznej.

Jestem osobą po kryzysie psychicznym. Byłem stygmatyzowany, czułem się gorszy od innych. Izolowałem się, unikałem ludzi. Obwiniałem siebie o bycie nieudacznikiem. Udało mi się to opanować. Dzięki temu, że nie byłem sam, miałem wokół siebie życzliwych ludzi, którzy nawet jeśli nie rozumieli, co się ze mną dzieje, wspierali mnie i towarzyszyli w zdrowieniu.

Dyskryminacja ma negatywny wpływ na wiele aspektów życia, w tym również na zachowania związane z aktywnością zawodową osób z problemami zdrowia psychicznego. Osoby dotknięte chorobą psychiczną na ogół są świadome negatywnego stosunku wobec nich i szczególnie mocno doświadczają go podczas poszukiwania pracy.

Myślenie o sobie jako o kimś gorszym, niezasługującym na prowadzenie satysfakcjonującego życia, odbiera motywację i nadzieję. Dla osób chorujących, które zmagają się z obawami choroby, leczeniem, negatywnymi postawami społecznymi, autostygmatyzacja jest kolejnym problemem do pokonania.

W powszechnym użyciu mamy całą paletę słów i wyrażeń, którymi obrażamy innych. Jedną z takich kategorii są inwektywy powiązane ze zdrowiem ze zdrowiem psychicznym. Osobę zmagającą się z kryzysem, która właśnie usłyszała diagnozę takie słowa dotykają, ranią i bolą o wiele bardziej. Dbanie o język jest jedną z podstawowych metod przeciwdziałania stygmatyzacji.

Definicje stygmatyzacji są różne. Potocznie możemy powiedzieć, iż są to postawy wobec innych ludzi. Uważamy, że ktoś z powodu jakiejś właściwości czy przypadłości jest gorszy, ma duże ograniczenia lub należy mu te ograniczenia stawiać.